Bliski Wschód stał się teatrem politycznej rozgrywki pomiędzy dwoma supermocarstwami: Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich oraz Stanami Zjednoczonymi Ameryki Północnej z dwóch zasadniczych powodów. Pierwszy to ogromne bogactwo naturalno-surowcowe regionu (obfite złoża ropy naftowej, gazu, ogromny rynek zbytu, rezerwuar taniej siły roboczej). Drugi wynika z usytuowania geograficznego na styku trzech kontynentów: Europy z jej małoazjatycką częścią, Azji oraz Afryki, co umożliwia kontrolującemu sytuację na omawianych obszarach mocarstwu równoczesne wywieranie wpływu politycznego we wszystkich trzech kierunkach. Sytuację polityczną w regionie po II wojnie światowej determinował głównie konflikt między dominującymi początkowo w regionie państwami arabskimi a konstytuującym się i walczącym o niepodległość tworem państwowym, utworzonym w 1948 roku przez pozostających od I wieku n.e. w tzw. diasporze Żydów, znanym pod nazwą Izrael. Jednym z głównych aktorów tych zmagań, które zdominowały całokształt polityki zagranicznej państwa, był pozostający pod względem geograficznym pozornie na uboczu bliskowschodnich problemów Egipt.
Egipt – rys historyczny
W toku IV tysiąclecia p.n.e. na terenie Afryki Połnocno-Wschodniej, w dorzeczu Nilu, powstało państwo, którego osiągnięcia cywilizacyjne przewyższają dokonania jakiejkolwiek innej organizacji państwowej tamtego okresu. Na początku III tysiąclecia p.n.e. nastąpiło zjednoczenie Egiptu Dolnego (ze stolicą w Memfis) z Górnym (Teby), dając tym samym początek jednolitemu państwu. Rozwój rolnictwa był możliwy dzięki wybudowaniu skomplikowanej sieci irygacyjnej, regulującej wylewy Nilu, którego wody służyły do użyźniania gleb. Ustrój Egiptu miał charakter monarchii despotycznej, w której centrum stał faraon, mający absolutną władzę wojskową, cywilną i sądowniczą, często aspirujący do miana potomka bogów.
W toku I tysiąclecia p.n.e. Egipt najpierw znalazł się w orbicie wpływów asyryjskich, następnie – perskich. Po podboju i śmierci Aleksandra Wielkiego w 323 roku p.n.e. na terenie historycznego Egiptu powstało hellenistyczne państwo, rządzone przez dynastię Ptolemeuszów (Lagidów), której początek dał jeden z diadochów – Ptolemajos I. W I wieku p.n.e. znajdujące się w stanie rozkładu hellenistyczne państwo podporządkowała sobie Republika Rzymska. Egipt stał się dla Rzymu swoistym spichlerzem, często zresztą ogołacanym z wszelkich zapasów zboża.
Po podziale i upadku Imperium w V wieku n.e. Egipt znalazł się wewnątrz Cesarstwa Bizantyńskiego, pod którego panowaniem pozostawał aż do podboju arabskiego na przełomie VII i VIII wieku. Pod koniec XII wieku większą część Egiptu zdołał podporządkować sobie saraceński wódz Saladyn. Okres panowania mameluckiego przerwała ekspansja Imperium Osmańskiego w XIV i XV wieku. Pod panowaniem tureckim Egipt pozostawał aż do XIX wieku.
W I połowie XIX wieku Egipt, formalnie zależny od Imperium Osmańskiego, był faktycznie niepodległym państwem, na terenie którego krzyżowały się interesy kolonialne dwóch imperialnych potentatów: Francji i Wielkiej Brytanii. W 1869 roku otwarto zbudowany głównie przy udziale francuskiego kapitału Kanał Sueski, łączący Morze Śródziemne z Morzem Czarnym, skracający drogę z Europy do Azji. Morska podróż z Wielkiej Brytanii do Indii, trwająca dotychczas około trzech miesięcy, została skrócona do trzech tygodni . Wybudowany za francuskie pieniądze kanał wzbudzić musiał, rzecz oczywista, zainteresowanie ze strony Brytyjczyków, posiadających w Azji Środkowej i Południowo-Wschodniej rozległe imperium kolonialne. W 1875 roku ówczesny chedyw (chediw – pan, władca) Egiptu Isla’il Pasza sprzedał swoje udziały we własności Kanału Brytyjczykom. Od tego momentu następuje wzrost wpływów politycznych brytyjskiego imperium w regionie. Pretekstu do bezpośredniej ingerencji w sprawy Egiptu dały rządowi brytyjskiemu zamieszki, jakie w 1882 roku wybuchły przeciwko nowemu chedywowi, Taufikowi Paszy. W tym samym czasie w Sudanie wybuchło powstanie, któremu przewodził Muhammad Ahmad Ibn Abd Allah, zwany Mahdin („oświeconym”). Rozruchy stłumiono dopiero w latach 9—tych XIX wieku .
Brytyjska okupacja Egiptu, w toku I wojny światowej niezagrożona, utrzymywała się aż do 1919 roku, kiedy wybuchła tzw. narodowa rewolucja, w której uczestniczyły wszystkie grupy społeczne, połączone wspólnym interesem likwidacji brytyjskiego panowania. Powstanie stłumiono, powtarzające się jednak rozruchy i tendencje odśrodkowe skłoniły przeżywającą powojenny kryzys Wielką Brytanię do uznania niepodległości Egiptu 28 lutego 1922 roku.
W nowo powstałym państwie egipskim dominujący nacjonalistyczno-religijny nurt polityki wewnętrznej ścierał się z myślą opozycyjną, wywodzącą się z kręgów liberalno-demokratycznych. Osią sporów była kwestia politycznej i społecznej struktury państwa oraz miejsca religii w systemie politycznym .
W czasie II wojny światowej Egipt stał się teatrem zmagań między niemieckimi Afrika Korps gen. Erwina Rommla a brtyjskimi Desert Rats gen. T. Montgomery`ego. Za ostateczny okres wyrwania się Egiptu spod obcych wpływów uważa się w literaturze przedmiotu wojskowy zamach stanu, przeprowadzony w lipcu 1952 roku przez kręgi oficerskie armii pod wodzą Gamala Abdel Nasera , nazywanego autentycznym Egipcjaninen rządzącym Egiptem . Rychło zaczął on prowadzić antyzachodnią i prosowiecką politykę, która zaowocowała tzw. kryzysem sueskim 1956 roku.
Potencjał naturalny i charakterystyka wewnętrzna
Egipt obejmuje dziś 1 001 450 km², co daje mu 29. miejsce w świecie. Pod względem ludności plasuje się na 15. miejscu, posiadając 77.5 mln obywateli. Stolicą państwa jest Kair. Inne ważne miasta to m.in. Aleksandria, Asuan, Asyut, Mehalla El-Kubra, Giza, Hurghada, Luksor, Kom Ombo, Port Safaga, Port Said, Sharm el Sheikh, Shubra-El-Khema, Suez. Oficjalnym językiem jest arabski. W strukturze religijnej społeczeństwa dominują muzułmanie wyznania sunnickiego (ok. 94% ogółu). Pozostałe 6% stanowią chrześcijanie, głównie obrządku koptyjskiego.
Kraj podzielony jest na 26 gubernarostw. Głównym organem ustawodawczym w państwie jest Zgromadzenie Narodowe (454 deputowanych). System prawny generalnie oparty jest na prawie anglosaskim, prawie islamskim, kodeksie napoleońskim; sądowniczy organ rewizyjny - Sąd Najwyższy i Rada Stanu (nadzoruje słuszność decyzji administracyjnych); Egipt zaakceptował z zastrzeżeniami zwierzchnictwo Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości.
Na terenie Egiptu w relatywnie dużej ilości występują takie surowce naturalne, jak: ropa naftowa, gaz ziemny, ruda żelaza, fosforany, mangan, wapień, gips, talk, azbest, rudy ołowiu i rudy cynku .
Jak każde państwo regionu, Egipt pozostawał po II wojnie światowej zacofany pod względem ekonomicznym. Niedorozwinięty przemysł utrudniał skuteczną rywalizację z państwem izraelskim. Po niepowodzeniach militarnych Egipt, idąc śladem innych państw Bliskiego Wschodu, nastawił gospodarkę na intensywny rozwój sektora zbrojeniowego. Kierunek ten funkcjonował w ekonomice egipskiej do końca lat 70-tych. Spowodowało to powstanie nienaturalnej struktury gospodarczej, z zaniedbanymi pozostałymi sektorami przemysłu i przetwórstwa. Skutkowało to postępującą pauperyzacją szerokich mas ludności.
Kierunki polityki zagranicznej do 1956 roku
22 marca 1945 roku w Kairze, stolicy niepodległego państwa egipskiego, które po ustaniu działań wojennych frontu niemiecko-brytyjskiego przyjęło ustrój monarchiczny, powołano Ligę Państw Arabskich. W skład tej organizacji międzynarodowej weszło początkowo siedem państw Bliskiego Wschodu: Arabia Saudyjska, Irak, Jemen, Jordania, Liban, Syria oraz gospodarz spotkania – Egipt. W statucie organizacji powoływano się na wspólne dziedzictwo historyczne, kulturowe i religijne wszystkich państw członkowskich.
Podstawowym celem działalności organizacji było zacieśnienie współpracy na płaszczyźnie politycznej i gospodarczej pomiędzy arabskimi państwami regionu i stworzenie tą drogą przeciwwagi dla ekspansywnego ruchu syjonistycznego, dążącego do stworzenia niepodległego państwa Izrael.
Na dominującą pozycję Egiptu w LPA wskazuje fakt, iż kolejnymi sekretarzami generalnymi (nie licząc wykluczenia państwa egipskiego w latach 1979-89) organizacji byli Egipcjanie: Abdul Razek Azzam (1945-52), Abdul Khlek Hassouna (1952-72), Mahmud Riyadh (1972-79) oraz Ahmad Esmat Abd al Meguid (1991-2001) i Amr Moussa (2001-?) . Ruch uosabiał i uosabia obecnie idee panarabizmu, głoszące zjednoczenie wszystkich ludów arabskojęzycznych.
W ramach podpisanego na konferencji założycielskiej LPA Paktu Aleksandryjskiego Egipt, poza statutowymi celami organizacji, akceptował uznanie niepodległości Libanu w istniejących ówcześnie granicach. Deklarował jednocześnie pomoc Arabom w Palestynie, przyczyniając się do powstania tzw. Arab National Fund, funduszu, z którego – według zachodniej dyplomacji i obserwatorów – wspierane miały być działania palestyńskich organizacji terrorystycznych.
Już w pierwszych latach po II wojnie światowej polityka zagraniczna Egiptu zaczęła się zatem ogniskować wokół kwestii powstania w Palestynie państwa żydowskiego i zabezpieczenia tam bezpośrednich interesów ludności arabskiej, a pośrednio – swoich własnych. Dyplomatyczna linia Egiptu w regionie przybrała antysyjonistyczny, a w konsekwencji – antyzachodni i antyamerykański odcień. Znalazło to potwierdzenie w pierwszej wojnie izraelsko-arabskiej, mającej miejsce w latach 1948-49, przez Żydów nazywaną „wojną niepodległościową”.
Po II wojnie światowej, w ramach idei syjonizmu, nastąpiła masowa emigracja Żydów z całego świata do Palestyny. W 1947 roku mieszkało tam już ok. 600 tys. przedstawicieli semickiej nacji . Zgromadzenie Ogólne ONZ 29 listopada 1947 roku większością 2/3 głosów podjęło decyzję o podziale spornego obszaru na dwa niepodległe państwa: arabskie o powierzchni ok. 11 tys. km2 oraz żydowskie, zajmujące ok. 14 tys. km2. Jerozolima jako święte miejsce trzech religii: judaizmu, chrześcijaństwa i islamu miała pozostawać pod zarządem ONZ (corpus separatum). Oba państwa miały być połączone unia gospodarczą .
Liga Państw Arabskich sprzeciwiła się temu porozumieniu. Gdy 15 maja 1948 roku avid Ben Gurion jako przedstawiciel Żydowskiej Rady Narodowej proklamował powstanie niepodległego państwa Izrael, kraje arabskie wypowiedziały rodzącemu się tworowi państwowemu wojnę. Przeciwko Izraelowi wystąpiły: Arabia Saudyjska, Egipt, Jordania, Liban, Syria, Irak i Jemen. Przekonane o swej militarnej wyższości wojska państw arabskich zlekceważyły przeciwnika. Izrael, któremu udało się stworzyć 100-tysięczną armię, dobrze uzbrojoną dzięki dostawom z Europy, odparł pierwszy atak i przeszedł do kontrofensywy, wkraczając m.in. na terytoria należące do Egiptu. Wojna miała niezwykle brutalny charakter; zarówno jedna, jak i druga strona pacyfikowały wioski przeciwnika. Z Palestyny wyemigrował ponad milion ludności arabskiej, osiedlajac się w obozach dla uchodźców, głównie w Jordanii i Syrii. Z państw arabskich, w tym z Egiptu, wydalono ponad pół miliona Żydów. Egipt pod naciskiem ONZ podpisał rozejm 23 lutego 1949 roku. Na mocy porozumienia dokonał aneksji Strefy Gazy w Palestynie. Zaraz po zakończeniu zmagań wojennych rząd w Kairze zdecydował o zamknięciu Kanału Sueskiego dla okrętów izraelskich i gospodarczej blokadzie tego kraju.
W kolejnych latach Egipt wszedł w rozgrywkę z dyplomacją brytyjską, planującą stworzenie na obszarze Bliskiego Wschodu dwóch przeciwstawnych wobec siebie, lecz prozachodnich ośrodków politycznych: tzw. „Wielkiej Syrii” na czele z królem Jordanii Abd Allaha, obejmującej Syrię, Liban, Transjordanię i część Palestyny; oraz tzw. „Żyzny Połksiężyc”, skupiający Syrię, Liban, Palestynę, Transjordanię i Irak. Ukonstytuowanie któregokolwiek z tych bloków oznaczałoby likwidację jedności LPA, dla Egiptu zaś – utratę dominującej pozycji w tej organizacji oraz możliwości wywierania znaczącego wpływu na bliskowschodnie stosunki polityczne. Dyplomacja brytyjska przekonywała poza tym Kair, iż samodzielnie nie jest w stanie przeciwstawić się „niebezpieczeństwu komunistycznemu”, związanemu z kwestią własności Kanału Sueskiego. Egipski premier Nahas Pasza zażądał całkowitego i bezwarunkowego wycofania się z Egiptu wojsk brytyjskich, co wywołano w kraju falę popierających rząd manifestacji ulicznych .
Komplikowała się tymczasem wewnętrzna sytuacja państwa. W lipcu 1952 roku nacjonalistyczne koła wojskowe, skupione wokół przywódcy egipskiej armii z wojny 1948-49, Gamala Abdel Nasera, obaliły monarchię i 18 czerwca następnego roku proklamowały powstanie republiki. Odtąd polityka zagraniczna Egiptu przybiera skrajnie antyzachodni kurs . Początkowo jednak Naser, w latach 1954-56 premier, od 1956 roku – prezydent – zadbał o uregulowanie stosunków dyplomatycznych z resztą świata. Wojska brytyjskie wycofały się z Egiptu 18 kwietnia 1956 roku; wcześniej, we wrześniu 1955 roku, Naser doprowadził do podpisania porozumienia z ZSRR, Czechosłowacją i Polską w sprawie dostaw broni do Egiptu. Podpisano też sojusz wojskowy z Syrią (20 października 1955 roku). W tym samym roku, na forum LPA, Egipt i Syria wspólnie potępiły projekt zawiązania tzw. paktu bagdadzkiego pomiędzy Irakiem, Turcją i mocarstwami zachodnimi dla zapobieżenia ekspansji komunistycznej w regionie. Wydarzenia te dowodziły prosowieckiej reorientacji egipskiej polityki oraz triumfu tendencji rewanżystowskich wobec Izraela.
Kryzys sueski 1956 roku
W 1954 roku Naser podjał plan budowy Tamy Assuańskiej w dorzeczu Nilu. Jak pisze B. Wołoszański:
Prezydent Naser utożsamiał się z tym projektem. Wysoka na 100 metrów zapora miała przeciąć dolinę Nilu, nawadniając tysiące hektarów ziemi i dając przemysłowi 10 miliardów kilowatogodzin energii elektrycznej rocznie. Miała to być baza do szybkiej industrializacji zacofanego kraju, jakim pozostawał Egipt. Było to największe i najśmielsze przedsięwzięcie rewolucji Nasera .
W maju 1956 roku Naser ostatecznie odmówił przystąpienia do paktu bagdadzkiego i uznał Chińską Republikę Ludową. W tej sytuacji Stany Zjednoczone, Wielka Brytania oraz Bank Światowy wycofały się z zamiaru udzielenia Naserowi pożyczki na budowę tamy. Odmowa w bezwarunkowy i sugestywny sposób udzielona została ambasadorowi Egiptu najpierw w Waszyngtonie, potem w Londynie, by kilka godzin później doczekać się publikacji prasowej.
W tej sytuacji Naser, który budowie Tamy Assuańskiej nadał rangę wielkiego narodowego przedsięwzięcia, zwrócił się o pomoc do ZSRR. Na Kremlu podjęto decyzję o udzieleniu Egiptowi pożyczki, a także przekazaniu tamtejszej armii 200 samolotów myśliwskich, 100 czołgów i 6 łodzi podwodnych . W ramach rekompensaty Naser rozpoczął 26 lipca proces nacjonalizacji Towarzystwa Kanału Sueskiego, w którym większościowe udziały posiadali Brytyjczycy i Francuzi. Państwa bloku socjalistycznego udzieliły akcji Nasera milczącego poparcia, oficjalne protesty wystosowały natomiast organy władz wykonawczych państw bezpośrednio zainteresowanych, Francji i Wielkiej Brytanii. W wymiarze całościowym, społeczność międzynarodowa na prowokację Nasera zareagowała powołaniem Stowarzyszenia Użytkowników Kanału Sueskiego. Wobec fiaska negocjacji na forum Rady Bezpieczeństwa ONZ, do której odwołał się Egipt, Francja i Wielka Brytania rozpoczęły przygotowania do operacji zbrojnej.
B. Wołoszański uważa, iż Naser nie traktował poważnie możliwości interwencji ze strony europejskich aliantów zachodnich. Jak mówić miał sam Naser:
- W sierpniu niebezpieczeństwo wyniesie 90%, ale samo przygotowanie inwazji zajmie co najmniej 5-6 tygodni – spekulował Naser. – W tym czasie opinia publiczna świata opowie się za Egiptem. We wrześniu zagrożenie spadnie do 60%, w październiku do 40%, a w listopadzie w ogóle nie może być mowy, by Brytyjczycy odważyli się zaatakować .
Rzeczywistość już wkrótce pokazała, jak bardzo prezydent Egiptu się mylił. 22 października 1956 roku Wielka Brytania, Francja oraz Izrael, zainteresowany zabezpieczeniem swojego państwowego bytu, zawarły w Sevres pod Paryżem tajny układ o wszczęciu kroków wojennych przeciwko Egiptowi. Pierwszy wystąpić miał Izrael, który jako casus belli (powód do wojny) podał zamknięcie cieśniny Tiran dla użytku statków izraelskich po nacjonalizacji Kanału.
29 października wojska izraelskie wkroczyły na Synaj. Szybko opanowano cały Półwysep. Brytyjscy i francuscy inicjatorzy akcji przygotowali na Malcie 80 tys. piechoty, gotowej do desantu. 31 października, po odrzuceniu przez egipski rząd noty wzywającej do odblokowania Kanału, przystąpiono do akcji. 5 listopada pierwsze oddziały desantowe wylądowały w Port Said. Interwencja spotkała się jednak z ostrym sprzeciwem międzynarodowym ze strony Rady Bezpieczeństwa ONZ, w tym ZSRR i USA. Kreml zagroził Wielkiej Brytanii wojną atomową. W nocy z 5 na 6 listopada prezydent USA Dwight Eisenhower zażądał od Wielkiej Brytanii zaprzestania działań zbrojnych. Doszło to pierwszego jaskrawego rozdźwięku w łonie obozu zachodniego, w sytuacji bowiem, gdy Armia Czerwona krwawo tłumiła ruch wolnościowy na Węgrzech, Stany wystąpiły w konflikcie bliskowschodnim na prawach mediatora, otwarcie żądając od swojego sojusznika przerwania walki i zezwalając na nuklearny szantaż ZSRR. Wydarzenie to odbiło się w środowisku międzynarodowym szerokim echem i w ciągu najbliższych lat miało zaowocować szeregiem niekorzystnych dla Zachodu reperkusji.
Izrael zmuszony został wycofać swe wojska z Półwyspu Synaj, co uczynił ostatecznie w marcu 1957 roku. Państwa zachodnie wyszły z tego konfliktu upokorzone pod względem politycznym; upadł m.in. brytyjski rząd A. Edena.
Egipt z kryzysu sueskiego wyszedł generalnie obronną ręką. Zdołano utrzymać nacjonalizację Kanału Sueskiego, opłaty za użytkowanie którego przynosiły odtąd skarbowi państwa poważne zyski. W czasie konfliktu Egipt stracił 2 tys. żołnierzy, 6 tys. ludzi dostało się do izraelskiej niewoli . J. Bryła w swojej pracy jako konsekwencje sueskiej awantury wymienia m.in.:
odblokowanie izraelskiego portu Eilat (otwarcie Zatoki Al.-Akaba dla żeglugi izraelskiej);
nabranie wśród grona członków LPA, w tym i Egiptu, świadomości o konieczności podjęcia wysiłku w celu rozbudowy przemysłu zbrojeniowego i organizacji armii zdolnej stawić czoła Izraelowi;
wyraźna ekspozycja faktycznej słabości i braku jedności świata arabskiego, który nie udzielił Egiptowi żadnej pomocy .
Okres do „wojny sześciodniowej” 1967 roku
W latach następujących po kryzysie sueskim Gamal Abdel Naser dążył do realizacji swojej koncepcji jednoczenia państw bliskowschodnich pod egidą zdominowanej przez Egipt LPA, która w 1957 roku zrzeszała już dziesięć państw. 1 lutego 1958 roku w ramach unii pomiędzy Egiptem a Syrią powstała Zjednoczona Republika Arabska. 8 marca tegoż roku, po przystąpieniu do unii Jemenu, powstały twór określono mianem Zjednoczonych Państw Arabskich. Dążenia unifikacyjne na Bliskim Wschodzie wspierał ZSRR, dostarczając państwom-sygnatariuszom kolejnych porozumień pomocy gospodarczej i zapasów broni.
W wielkiej, międzynarodowej unifikacji polityczno-militarnej państw arabskich Naser widział w tamtym okresie jedyną skuteczną drogę walki z Izraelem i zahamowania żydowskiej ekspansji w regionie. W 1960 roku jednak ZPA rozpadły się, a Egipt skierował swoje wojska do rozdartego wojną domową Jemenu .
„Wojna sześciodniowa”
Względne odprężenie w stosunkach arabsko-izraelskich w pierwszej połowie lat 60-tych zostało przerwane w 1966 roku przez działania Egiptu, który zawarł układ o ścisłym sojuszu zaczepno-obronnym z Syrią, a w maju 1967 roku – z Jordanią i Irakiem. 16 maja 1967 roku prezydent Naser wystosował do ONZ żądanie opuszczenia przez siły pokojowe Organizacji Półwyspu Synaj i Strefy Gazy. Rząd egipski domagał się też od Izraela przerwania żeglugi przez cieśninę Tiran, co miało ograniczyć dostawy amerykańskiej i brytyjskiej broni dla Izraela, który prawdopodobnie już w toku lat 60-tych uzyskał dostęp do broni jądrowej. 23 maja Egipt samowolnie zamknął rzeczoną cieśninę. Stany Zjednoczone, Wielka Brytania i RFN udzieliły Izraelowi jednoznacznego poparcia, w stronę egipskiego wybrzeża dowództwo USA wysłały zaś VI flotę śródziemnomorską .
4 czerwca rząd izraelski podjął decyzję o rozpoczęciu działań zbrojnych. Zmagania wojenne, toczone w dniach 5-10 czerwca, przyniosły zaskoczonej armii egipskiej całkowitą klęskę. Samoloty egipskie zniszczono na lotniskach, nim zdążyły wystartować. Miarę totalnego chaosu w egipskim sztabie dopełniło zniszczenie przez izraelskie lotnictwo stacji radarowych, środków łączności i ośrodków dowodzenia. W następnych dniach Egipt utracił Wzgórza Golan. W dniach 6-7 czerwca izraelscy spadochroniarze zajęli wschodnią, arabską część Jerozolimy. W odpowiedzi na żądanie Rady Bezpieczeństwa ONZ Egipt 8 czerwca wyraził gotowość przerwania walk Działania wojenne przerwano 10 czerwca. Izrael w toku pierwszej bliskowschodniej wojny błyskawicznej zajął rozległe obszary Półwyspu Synaj, Wzgórz Golan, Strefy Gazy i Cisjordanii o łącznej powierzchni ponad 66 tys. km2. Głównie kosztem Egiptu, Izrael zwiększył terytorium swojego państwa blisko trzykrotnie . Coraz wyraźniej na tle izraelsko-egipskich konfliktów rysowała się kwestia palestyńska.
Egipt stracił mniej więcej 12-15 tys. zabitych i 20 tys. rannych, a prawie 4,5 tys. żołnierzy trafiło do niewoli. Rozbitych zostało siedem dywizji, w tym dwie pancerne. Na samym Synaju Egipt pozostawił ponad 625 czołgów, z których 200 było sprawnych, 750 sztuk artylerii i 2500 ciężarówek i innych pojazdów mechanicznych. Egipt stracił również całe lotnictwo.
Wojna Jom Kippur
W kolejnych latach osią polityki zagranicznej Egiptu pozostawała kwestia odebrania Izraelowi ziem zagarniętych podczas „wojny sześciodniowej”. Egipski prezydent Gamal Abdel Naser zmarł we wrześniu 1970 roku. Jego następcą został Anwar Sadat, który postanowił podjąć walkę z Izraelem i odzyskać terytorium stracone w 1967 roku. Plan zaatakowania Izraela we współdziałaniu z Syrią otrzymał kryptonim Operacja Badr (po arabsku: „pełnia księżyca”).
6 października 1973 roku, w dniu żydowskiego święta religijnego Jom Kippur („Sądny Dzień”) wojska egipsko-syryjskie rozpoczęły działania zbrojne. Połączone armie arabskie po raz pierwszy w pełni wykorzystały nadesłane przez sowietów czołgi, samoloty i działa przeciwlotnicze. Armia izraelska znalazła się w nietypowej dla siebie defensywie. Przebieg działań zbrojnych, tak odmienny od pamiętnego izraelskiego blitzkriegu 1967 roku, miał dla świata arabskiego ogromne znaczenie psychologiczne . Po kolejnych rezolucjach Zgromadzenia Ogólnego i Rady Bezpieczeństwa ONZ, kilkakrotnie przez Izrael łamanych, 11 listopada 1973 roku na 101. kilometrze drogi Kair-Suez przedstawiciele Egiptu i Izraela podpisali rozejm, na mocy którego obie strony konfliktu miały wycofać swoje wojska na pozycje z 22 października. Dzięki mediacji Henry`ego Kissingera udało się przy okazji przywrócić zerwane w 1967 roku stosunki dyplomatyczne pomiędzy Egiptem a USA .
W toku konfliktu państwa arabskie po raz pierwszy na pełną skalę zastosowały potężną broń w postaci szantażu naftowego. W rezultacie w 1974 roku cena ropy, a co za tym idzie – benzyny i oleju napędowego – wzrosła w 1974 roku w niektórych stanach USA nawet kilkakrotnie .
Mocą kolejnego porozumienia z 18 stycznia 1974 roku udało się rozdzielić izraelskie i egipskie wojska poprzez wycofanie się armii żydowskiej w głąb Półwyspu Synaj. Dyplomatyczne wysiłki Kissingera, który w toku 1974 roku kilkakrotnie publicznie wspominał o możliwości amerykańskiej interwencji zbrojnej na Bliskim Wschodzie w przypadku, gdyby państwa arabskie zechciały nasilać embargo naftowe, doprowadziły do tzw. pierwszego porozumienia synajskiego między Egiptem a Izraelem 4 września 1974 roku. Egipt został zobowiązany do otwarcia Kanału Sueskiego dla izraelskich statków i zaprzestania wszelkich działań zbrojnych przeciwko Izraelowi. Linia dyplomatyczna Kissingera, zakładająca pozorne zbliżenie USA i Egiptu, w praktyce obliczona była na poróżnienie świata arabskiego. Na szczycie LPA w Rabacie ustalono jednak, iż żadne z bliskowschodnich państw islamskich nie zawrze z Izraelem separatystycznego pokoju .
W Egipcie i Syrii wojnę Jom Kippur uznano za zwycięstwo. Nieprzenikniona linia obronna Bar Lev została przełamana, lotnictwo izraelskie poniosło ciężkie straty, a mit o niezwyciężoności izraelskiej armii został rozbity na Półwyspie Synaj i Wzgórzach Golan. Izraelczycy zostali zmuszeni do rezygnacji z niektórych wcześniejszych zdobyczy terytorialnych w drodze serii umów z Syrią i Egiptem, którym patronował amerykański sekretarz stanu H. Kissinger, aczkolwiek nie zawarto jeszcze szeroko zakrojonego paktu pokojowego, do którego dążyła kierowana przez Rosjan i Amerykanów bliskowschodnia konferencja pokojowa.
Układ w Camp David
Wojna Jom Kippur przyniosła kilka zasadniczych geopolitycznych zmian w regionie. Przed Egiptem, rządzonym od 1970 roku przez prezydenta Awnara Sadata , zarysowała się realna perspektywa odzyskania Synaju. Prezydent, zachęcony sukcesami w dialogu z USA, podjął się radykalnej zmiany kursu egipskiej polityki. Po raz pierwszy otwarcie zerwano z antyzachodnią i prosowiecką linią, kultywowaną przez Nasera oraz w pierwszych latach prezydentury Sadata. Ta zasadnicza zmiana miała ostatecznie doprowadzić do nawiązania dwustronnych, izraelsko-egipskich negocjacji, które przyniosą tym dwóm krajom trwałe porozumienie i ponad 10-letnią schizmę w arabskim świecie bliskowschodnim.
Pierwsza wizyta Sadata w Jerozolimie (19-21 listopada 1977 roku) wywołała szok i oburzenie w arabskich państwach regionu, jak również w samym Egipcie. Do dymisji podał się egipski minister spraw zagranicznych Ismail Fahmi. Jak pisze J. Kukułka, Sadat działał odtąd w trójkącie Egipt-USA-Izrael . Algieria, Libnia, Jordania, Syria i Organizacja Wyzwolenia Palestyny na spotkaniu w Algierze (2-5 lutego 1978 roku) stwierdziły, iż nowa, dążąca do porozumienia z Izraelem polityka Egiptu prowadzi do utrwalenia żydowskiej okupacji Palestyny. Wszystkie wymienione kraje orzekły, iż nie zaakceptują naruszającego jakiekolwiek prawa Palestyńczyków porozumienia.
Tymczasem prezydent Sadat i premier Izraela Menachem Begin spotkali się w dniach 5-17 września 1978 roku w Camp David. W roli gospodarza i mediatora zarazem występował amerykański prezydent Jimmy Carter. Po trzynastu dniach rozmów doszło do podpisania dwóch dokumentów. Pierwszy z nich obejmował ogólne zasady procesu pokojowego na Bliskim Wschodzie, drugi określał wzajemne stosunki dwustrunne pomiędzy Izraelem i Egiptem .
Pierwszy artykuł układu z Camp David zakładał zaprzestanie wojny i zwrot Synaju Egiptowi w ciągu trzech lat od wejścia w życie traktatu. Status Strefy Gazy miał być ustalony oddzielnie. Strony zobowiązywały się nawiązać stosunki dyplomatyczne, gospodarcze i kulturalne. Kanał Sueski, Cieśnina Tiran i Zatoka Akaba, czyli wszystkie rejony sporne, będące przedmiotem konfliktu od 1956 roku, miały zostać otwarte dla okrętów izraelskich .
Na porozumienie żywo zareagowały pozostałe państwa LPA, wspierane przez ZSRR. Na konferencji w Bagdadzie (27-31 marca 1979 roku) ustalono usunięcie Egiptu z LPA, zerwanie z nim stosunków dyplomatycznych oraz przeniesienie siedziby organizacji z Kairu do Tunisu. Uchwalono też wstrzymanie opiewającej na około 2 mld dolarów rocznie gospodarczej pomocy dla Egiptu .
Egipt stał się pierwszym państwem arabskim, które formalnie uznało Izrael. Wieloletni konflikt, postrzegany jako nierozwiązywalny, na skutek udanej mediacji głównie Stanów Zjednoczonych został rozwiązany w ciągu kilku lat. Egipt w 1981 roku odzyskał cały Półwysep Synaj, co stanowiło dowód niewątpliwej skuteczności propokojowej i ugodowej względem Izraela oraz jego zachodnich protektorów polityki.
Po Camp David
Porozumienie z Camp David przyniosło konsekwencje w postaci politycznej izolacji Egiptu w świecie arabskim i jednoczesnego zacieśnienia stosunków z Zachodem przy jednoczesnej likwidacji bezpośredniego zagrożenia ze strony Izraela. Zaowocowało jednocześnie masowymi protestami radykalnych organizacji islamskich tak w samym Egipcie, jak i pozostałych krajach regionu.
We wrześniu 1981 roku w Egipcie zaczęły się represje wobec fundamentalistycznych organizacji islamskich, także studenckich, w wyniku których zaaresztowano prawie 1600 osób. 6 października tego samego roku Sadat został zamordowany przez członków islamskiej radykalnej organizacji Jihad, która sprzeciwiała się negocjacjom pokojowym z Izraelem i represjom wrześniowym. Urząd prezydenta objął po nim Muhammad Hosni Said Mubarak .
Okres prezydentury Mubaraka charakteryzuje się trwałą stabilizacją polityki zagranicznej Egiptu. Państwo nie bierze już aktywnego udziału w konflikcie żydowsko-arabskim, odbywającym się na terenie Palestyny, ograniczając się do lobbingu na rzecz utworzenia niepodległego państwa Palestyny. Egipt z powodzeniem funkcjonuje ponadto w szerokiej bliskowschodniej koalicji państw czynnie popierających politykę Stanów Zjednoczonych w tym regionie. W 1990 roku Egipt ponownie przyjęto do LPA. W latach 90-tych prozachodnio nastawiony Egipt stał się terenem działalności islamskich fundamentalistycznych organizacji o charakterze terrorystycznym. Prezydent Mubarak opowiada się za zdecydowaną walką z terroryzmem, czego dowodem są jego liczne wypowiedzi prasowe . Koła opozycyjne obawiają się jednak, że pod pozorem zwalczania terroryzmu i fundamentalizmu prezydent Mubarak jeszcze bardziej zradykalizuje uskutecznianą od początku rządów politykę silnej ręki wobec wszelkich destabilizujących stworzony przez niego system sił wewnątrz kraju .
Podsumowanie
W warunkach silnego zacofania ekonomicznego Egipt potrafił, głównie dzięki programowi gospodarczemu nastawionemu w okresie wojen z Izraelem na sektor zbrojeniowy, a także długotrwałym dostawom pochodzącym z ZSRR, osiągnąć status lokalnego mocarstwa, wywierającego przemożny wpływ na kształt regionalnej polityki.
W polityce zagranicznej Egiptu po II wojnie światowej wyróżnić można kilka zasadniczych okresów. Pierwszy kończy się zamachem stanu 1952 roku i objęciem władzy przez Gamala Abdel Nasera, nastawionego zdecydowanie antyzachodnio i opowiadającego się po stronie bloku państw sowieckich. Od tego momentu agresywna i bezkompromisowa polityka wobec Izraela, realizowana przy wsparciu płynącym z Moskwy, a objawiająca się w próbach tworzenia wielkich, panarabskich koalicji antysyjonistycznych, przynosiła konsekwencje w postaci niepomyślnych zazwyczaj wojen i poważnego osłabienia kraju. Zasadniczą zmianę zapoczątkował dopiero prezydent Sadat, decydując się na daleko idący kompromis z państwem izraelskim i pokojowe z nim współistnienie za wszelką cenę, w praktyce oznaczającą doraźną izolację polityczną w świecie arabskim. Jak jednak pokazała rzeczywistość, była to koncepcja ze wszech miar słuszna, która ostatecznie zaowocowała jeśli nie europeizacją, to na pewno przyjęciem Egiptu do grona państw „cywilizowanych” i „zachodnich” w tym sensie, iż w sposób generalny opowiadających się w bieżącej polityce zagranicznej po stronie ogólnie przez Zachód (w domyśle: głównie Stany Zjednoczone) przyjętych oczywistości. Dało to Egiptowi możliwość otwarcia na świat w warunkach faktycznego jedynowładztwa prezydenta Mubaraka, co z kolei implikowało i implikuje wiele nowych dróg progresu gospodarki, np. poprzez systematyczne poszerzanie sfery usług, związanych z turystyką wypoczynkową.
Współczesne perspektywy rozwojowe Egiptu obejmują przede wszystkim stałą współpracę ze światem Zachodu i systematyczny progres gospodarczy dzięki zakrojonej na szeroką skalę współpracy z wszystkimi pozostałymi państwami regionu
Na zdjęciu: Prezydent Egiptu Gamel Abdel Naser podczas spotkania z Nikitą Chruszczowem.
Źródło: Wikimedia Commons
