Oczywiście należy od razu podkreślić, że nawet w warunkach, że przemoc była prawnie dozwolonym środkiem załatwiania sporów, występowało przekonanie (najpierw w postaci po prostu marzenia, później konkretnych planów i inicjatyw), że należy prawnie usankcjonować alternatywę wojny i stopniowo ograniczać jej niszczycielskie skutki w postaci wypracowywania metod i środków pokojowego załatwiania sporów. Momentem przełomowym w procesie stopniowego wyeliminowania przemocy ze stosunków międzynarodowych było ograniczenie stosowania wojny na podstawie Paktu Ligi Narodów, późniejszy formalny zakaz w Pakcie Paryskim z 1928 roku i w końcu zapisanie w Karcie Narodów Zjednoczonych zakazu ius ad bellum i podłożenie fundamentu pod rozbudowę ius contra bellum. Wtedy tez zaczęto tworzyć usankcjonowany prawnie system pokojowego załatwiania sporów międzynarodowych, który rozbudowywuje się do dziś.
Przypomnijmy, że zgodnie z art. 33 ust. 1 Karty NZ zakres tych środków obejmuje:
- rokowania
- badania
- pośrednictwo
- pojednawstwo
- rozjemstwo (arbitraż)
- sądownictwo
- odwołanie się do organizacji lub układów regionalnych
- inne środki pokojowe według wyboru stron
Chcielibyśmy szerzej opisać jedną z wyżej wymienionych metod - zagadnienie arbitrażu i arbitrażu specjalnego w świetle przepisów Konwencji o prawie morza z 10 grudnia 1982 roku (zwaną także Konwencją z Montego Bay).
Rys historyczny
Arbitraż (obok rokowań dyplomatycznych) jest jednym z najstarszych środków pokojowego rozwiązywania sporów, znanym już w Starożytnym Wschodzie. Rozjemstwo morskie, stosowane zwłaszcza w sporach handlowych, było często stosowane w miastach portowych starożytnej Grecji.
Dość szeroko rozpowszechnił się w średniowieczu, gdzie w role arbitrów często wcielali się monarchowie i papieże, którzy zawdzięczali to „stanowisko“ wyłącznie swej uprzywilejowanej pozycji a nie ogromnej wiedzy czy szczególnej mądrości (dlatego też decyzje przez nich wydawane zazwyczaj miały charakter polityczny i z zasadami prawa nie miały nic wspólnego). W sporach handlowo – morskich powoływano szczególne sady, w których rolę arbitrów pełnili tzw. konsulowie morscy. Na przykład w Gdańsku od XV do XVIII wieku rozjemstwem w sprawach morskich zajmowali się Radni miasta, na mocy szczególnego nadania Kazimierza Jagielończyka.
Prawdziwy „rozkwit“ arbitrażu możemy zaobserwować w XIX wieku, kiedy to procedurę ta zastosowano ponad stukrotnie. Jednym z najbardziej znanych przykładów zastosowania tej procedury jest spór między Wielką Brytanią a Stanami Zjednoczonymi w sprawie statku „Alabama“. Przypadek ten jest o tyle istotny, że dał początek nowemu typowi organu rozjemczego – mianowicie trybunałowi, w skład którego wchodzą nie tylko arbitrowie, wyznaczeni przez strony w sporze, ale również wytypowani przez państwa trzecie, będące stronami neutralnymi.
W 1875 roku Instytut Prawa Międzynarodowego opracował projekt regulaminu postępowania arbitrażowego, a w latach 1899 i 1907 odbyły się niezwykle ważne dla rozwoju prawa międzynarodowego Konferencje Haskie, na których uchwalono szereg konwencji regulujących m.in. zagadnienie arbitrażu. Podczas tych konferencji przedstawiciele wielu krajów (m.in. Rosji) próbowali przeforsować zasadę przymusowego rozjemstwa, jednakże głównie za sprawą Niemiec inicjatywa ta upadła. Powołano jednakże Stały Trybunał Rozjemczy.
Natomiast w handlu międzynarodowym i transporcie morskim zaczęto stosować tzw. Klauzule arbitrażowe, czyli zapis na sąd polubowny, natomiast państwa ( w tym Polska) zaczęły przystępować do szeregu konwencji i protokołów, uwzględniających procedurę arbitrażową, m.in.:
- Protokół o klauzulach arbitrażowych, podpisany w Genewie 24.09.1923 r
- Konwencja o uznawaniu i wykonywaniu zagranicznych orzeczeń arbitrażowych, podpisany w Nowym Jorku 10.06.1958 r. (Dz. U. Z 1962 r. Nr 9, poz. 41 i 42)
- Konwencja Europejska o międzynarodowym arbitrażu handlowym, podpisana w Genewie 21.04.1961 r. (Dz. U. Z 1964 r. Nr 40, poz. 270 i 271)
- Konwencja o rozstrzyganiu w drodze arbitrażu sporów cywilno – prawnych wynikających ze stosunków współpracy gospodarczej i naukowotechnicznej, sporządzona w Moskwie 26.05.1972
Najważniejszą jednak umowa międzynarodową, regulującą prawo morskie (w tym pojęcie arbitrażu) do dziś, jest wspomniana już Konwencja o Prawie Morza 10.12.1982 r podpisana w Montego Bay na Jamajce.
Arbitraż
Zgodnie z obowiązującymi normami prawa międzynarodowego arbitraż jest to instytucja posiadająca władzę rozstrzygnięcia sporu, a władza ta wywodzi się ze zgodnej woli stron prowadzących spór , z zastrzeżeniem, że państwo, w którym spór taki się toczy, przyznaje moc prawną takiej woli stron . Owa wola stron musi być wyrażona na piśmie i musi być podpisana przez obie strony.
Najważniejsza zasadę postępowania w przypadku sporów międzynarodowych formułuje art. 279 Konwencji o prawie morza, w którym stwierdza się, ze strony konwencji powinny załatwiać wszelkie spory dotyczące interpretacji lub stosowania postanowień konwencji środkami pokojowymi, stosownie do art.2, ust 3 Karty NZ i za pomocą środków wymienionych w art. 33, ust. 1.
Kolejny ważny zapis, powtórzony za KNZ, to zasada dobrowolności wyboru środka pokojowego załatwiana sporów, zawarta w art. 280 konwencji. Zgodnie z nią strony konwencji mogą w każdym czasie porozumieć się co do załatwienia między sobą sporu dotyczącego interpretacji lub stosowania konwencji za pomocą środków przez nie wybranych.
Zgodnie z art. 284 konwencji strona wiodąca spór dotyczący interpretacji lub stosowania postanowień konwencji może zaproponować drugiej stronie lub stronom w sporze poddania sporu postępowaniu pojednawczemu zgodnie z procedurą przewidzianą w odpowiednim aneksie.
Każda ze stron sporu, w momencie, gdy nie zostaną wykorzystane procedury koncyliacyjne (opisane w rozdziale 1 części XV Konwencji), może przekazać spór sądowi lub trybunałowi ( rozdział 2, część XV Konwencji). Artykuł 287 mówi, że każde państwo przy podpisywaniu, ratyfikowaniu lub przystępowaniu do Konwencji może w drodze pisemnej deklaracji wybrać któryś z następujących środków pokojowego rozstrzygania sporów:
- Międzynarodowy Trybunał Prawa Morza utworzony zgodnie z aneksem VI
- Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości
- trybunał arbitrażowy utworzony zgodnie z aneksem VII
- specjalny trybunał arbitrażowy utworzony zgodnie z aneksem VIII dla jednej lub wielu kategorii sporów określonych w tym aneksie
W przypadku, gdy:
strona Konwencji nie dokonała wyboru któregoś z tych sądów lub trybunałów
strony Konwencji dla danej kategorii sporów morskich nie wybrały w deklaracjach identycznego sadu lub trybunału
wówczas uważa się, że właściwy dla sporu będzie trybunał arbitrażowy, ustanowiony zgodnie z aneksem VII. W ten oto sposób stworzono w Konwencji domniemanie właściwości trybunału arbitrażowego powołanego stosownie do załącznika VII, chyba, że strony postanowiły inaczej.
W art. 297 Konwencji wymieniono sytuacje, w których wymienione sądy lub trybunały będą miały jurysdykcję obligatoryjną, są to:
sytuacje, w których istnieje podejrzenie, że państwo nadbrzeżne naruszyło postanowienia Konwencji dotyczące wolności i praw żeglugi, przelotu lub układania podmorskich kabli i rurociągów oraz dotyczące innych zgodnych z prawem międzynarodowym sposobów korzystania z morza, wymienionych w art. 58
sytuacje, w których istnieje podejrzenie, że państwo, podczas wykonywania wyżej wymienionych wolności, praw i sposobów użytkowania działało sprzecznie z Konwencją lub prawami przyjętymi przez państwo nadbrzeżne, będącymi zgodnymi z Konwencją i innymi normami prawa międzynarodowego
sytuacje, w których istnieje podejrzenie, że państwo nadbrzeżne działało sprzecznie z normami międzynarodowymi, dotyczącymi ochrony i zachowania środowiska morskiego, które obowiązują to państwo i zostały stworzone przez konwencję międzynarodową, właściwą organizacją międzynarodową lub konferencję dyplomatyczną, zgodnie z Konwencją
sytuacje, kiedy spór dotyczy kwestii badań morskich, chyba że na życzenie jednej ze stron sporu poddane zostaną koncyliacji
sytuacje, kiedy spór dotyczy rybołówstwa , chyba że na życzenie jednej ze stron zostaną poddane koncyliacji
Obowiązkowa jurysdykcja może być wyłączona na żądanie państwa, jeśli spory dotyczą delimitacji granic morskich (zwłaszcza historycznych zatok lub tytułów), działalności wojskowej oraz spory należące do kompetencji Rady Bezpieczeństwa ONZ.
Jak już wspomnieliśmy postępowanie arbitrażowe jest szczegółowo uregulowane w aneksie VII i wygląda następująco:
1. Rozpoczyna się od notyfikowania sporu innej stronie bądź stronom, a notyfikacja ta powinna zawierać pozew oraz uzasadnienie roszczeń.
2. Następnie dokonuje się wyboru arbitrów ze specjalnej listy sporządzonej i prowadzonej przez Sekretarza Generalnego ONZ. Każde państwo może mianować na tą listę czterech arbitrów znanych z doświadczenia w sprawach morskich i cieszących się najwyższym poważaniem ze względu na swe kompetencje, bezstronność i uczciwość. Jeśli strony nie postanowią inaczej trybunał powinien się składać z pięciu członków. Każda ze stron wyznacza po jednym arbitrze, który może być ich obywatelem i który powinien być w miarę możliwości z wyżej wymienionej listy. Trzej pozostali arbitrowie są powołani na podstawie umowy obu stron spośród obywateli innych państw, chyba że strony postanowią inaczej (jeden spośród nich na podstawie porozumienia stron będzie przewodniczącym trybunału). W przypadku, gdy strony nie są w stanie dojść do porozumienia co do osób trzech arbitrów, wtedy wyznacza ich prezydent Międzynarodowego Trybunału Prawa Morza.
3. Jeśli strony nie porozumieją się co do procedury, wówczas ustala ją sam trybunał, zapewniając każdej ze stron pełną możliwość ich wysłuchania oraz przedstawienia przez nie dowodów we własnej sprawie.
4. Obowiązkiem stron sporu jest przedstawienie trybunałowi stosownych dokumentów, środków i informacji oraz umożliwienie (w razie potrzeby) wezwanie świadków lub biegłych oraz odwiedzenia miejsc, z którymi wiąże się sprawa
5. Strony sporu w równych częściach pokrywają wydatki trybunału, chyba że postanowi on inaczej.
6. Uchwały trybunału zapadają większością głosów, a nieobecność jednej ze stron podczas postępowania przed trybunałem nie może być przyczyną wstrzymania procedury. W przypadku równego podziału głosów, o rozstrzygnięciu decyduje prezes trybunału.
7. Trybunał wydaje orzeczenie, które ogranicza się do przedmiotu sporu i zawiera uzasadnienie. Ma również charakter ostateczny i nie przysługuje od niego odwołanie, chyba że strony sporu uzgodniły wcześniej procedurę odwoławczą.
8. Interpretacji orzeczenia w związku z jego wprowadzeniem w życie udziela ten sam trybunał.
Arbitraż specjalny
Zasady konstruowania i funkcjonowania trybunałów arbitrażu specjalnego zawiera Aneks VIII Konwencji. Do kompetencji takiego trybunału należą zagadnienia związane z :
- rybołówstwem
- ochroną i zachowaniem środowiska morskiego
- morskich badań naukowych
- żeglugi, łącznie z zanieczyszczeniem pochodzącym ze statków oraz powstającym w następstwie zrzutu
Jeśli spór dotyczy wyżej wymienionych kwestii, państwo może wszcząć procedurę arbitrażu specjalnego w drodze pisemnego zawiadomienia skierowanego do strony lub stron sporu. W każdej z tych kwestii sporządza się i prowadzi listę ekspertów:
1. w dziedzinie rybołówstwa listę ekspertów sporządza i prowadzi Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Wyżywienia i Rolnictwa
2. w dziedzinie ochrony i zachowania środowiska morskiego – Program Narodów Zjednoczonych do Spraw Środowiska
3. w dziedzinie morskich badań naukowych – Międzyrządowa Komisja Oceanograficzna
4. w dziedzinie żeglugi – Międzynarodowa Organizacja Morska
5. w każdym wypadku – zainteresowany organ pomocniczy, któremu taka organizacja, program lub komisja powierzy to zadanie
Każda strona ma prawo do mianowania na tą listę po dwóch ekspertów w każdej dziedzinie, którzy są znanymi i szanowanymi autorytetami, cieszącymi się najwyższym poważaniem ze względu na swoją bezstronność i uczciwość.
Jeśli strony sporu nie postanawia inaczej, trybunał składa się z pięciu członków. Po dwóch wyznaczają państwa, których spór dotyczy (jeden może być obywatelem danego państwa). Na podstawie umowy, strony wybierają również prezesa trybunału. W przypadku niemożności dojścia do porozumienia nominacji dokona Sekretarz Generalny ONZ w terminie 30 dni od stosownego żądania.
Postępowanie przed trybunałem arbitrażu specjalnego toczy się analogicznie jak przed trybunałem opisanym w aneksie VII. Wartym zauważenia i podkreślenia jest natomiast fakt, że trybunał arbitrażu specjalnego został wyposażony w specjalne uprawnienia badawcze, a ustalenia faktów dokonane przez trybunał będą dla stron wiążące, chyba, że wszystkie z nich zażądają, by nosiły charakter zaleceń.
Spór pomiędzy Erytreą a Republiką Jemenu
Procedurę arbitrażową w praktyce wykorzystano już kilka razy. M.in. sięgnęły po nią w 1996 roku Erytrea i Republika Jemenu, chcąc zakończyć swój spór dotyczący wysp na Morzu Czerwonym. Erytrea argumentowała swoje roszczenia sukcesją praw do wysp po Włoszech, które z kolei uzyskały te tereny w wyniku okupacji rozpoczętej w 1923 roku. Zaś podstawą roszczeń Republiki Jemenu była tradycyjna, historyczna wieź ze spornymi terenami, która sięgała XVI wieku.
Na mocy porozumienia, 3 października 1996 roku, powołano trybunał arbitrażowy, który miał rozsądzić spór w dwóch etapach:
- etap pierwszy dotyczył rozstrzygnięcia kwestii związanych z zwierzchnictwem terytorialnym nad spornym terenem (wyrok zapadł 9.10.1998 roku)
- etap drugi dotyczył delimitacji spornych obszarów Morza Czerwonego (wyrok zapadł w 1999 roku)
Trybunał mając na uwadze doświadczenia historyczne oby stron orzekł:
1. Argumenty Erytrei dotyczące sukcesji praw po Włoszech jest bezzasadny, gdyż o ile Turcja zrzekła się zwierzchnictwa nad tym terytorium w Traktacie z Lozanny z roku 1923, to jednak nie było to równoznaczne z przekształceniem ich w res nullius. Choć Włochy były sygnatariuszem traktatu z Lozanny, ich działalność na obszarze wysp została pozbawiona skutków prawnych i dlatego nie stwarzała podstaw do tytułu prawnego do tego terytorium . Podobnie, trybunał odrzucił argumentacje Republiki Jemenu.
2. Żadna ze stron nie była w stanie udowodnić swych historycznych praw do spornych terenów, a po zanalizowaniu materiału dowodowego trybunał stwierdził, że nie jest on wystarczajacą podstawą do wydania wyroku. Musiał zatem wykroczyć poza swoje kompetencje, przyznane mu wskutek kompromisu spornych stron i stwierdził, że skoro żadna ze stron niie może poprzeć swych roszczeń w stosunku do całości wysp, muszą być one podzielone pomiędzy strony, a podział ten będzie zależny od zdolności stron do przedstawienia przekonujących argumentów na swoją korzyść.
3. W ten oto sposób Erytrei zostały przyznane wyspy: Mohabbakah, High Islet, Haycock, South West Rocks, a Republice Jemenu wyspy Hanish, Zuqar, Jabal al. Tayr, Zubayr.
Wydając decyzję w sprawie spornych terenów trybunał zastosował w swym uzasadnieniu prawnym kilka innowacji, które warto odnotować. Po pierwsze, podejmując decyzję odnośnie zakresu sporu, zamiast samodzielnie decydować, trybunał odniósł się do stanowisk stron i przyznał rację tej, która optowała za szerszym ujęciem zagadnienia. Po drugie, pomimo faktu, ze prawo międzynarodowe dzieli sposoby nabycia terytorium na dwie kategorie (sukcesja lub efektywna okupacja), w ty przypadku obydwa sposoby nie mogły być zastosowane. Trybunał nie miał upoważnienia do przyznania terytorium tej stronie, która mogła choć minimalnie lepiej udukomentować roszczenie, dlatego też wydając wyrok posłuzył się bliskością położenia formacji morskich w stosunku do morza terytorialnego. Po trzecie uznanie wyniosłości wynurzających się podczas odpływu i leżacych poza morzem terytorisalnym za terytoria, upodabniało je do wysp i w efekcie umożliwiało przyznanie im własnej strefy ekonomicznej oraz szelfu kontynentalnego.
W drugiej fazie postępowania spór rozpatrywał Trybunał w Hadze i wydał 17 grudnia 1999 orzeczenie końcowe, w którym zajął się m.in. delimitacja obszarów morskich między Erytreą a Jemenem. Trybunał wydając decyzję, podobnie jak w fazie pierwszej, znów wprowadził kilka innowacji – zgodnie z wolą stron zastosował konwencję o prawie morza, mimo że Erytrea nie była jej stroną, odwołał się do prawa islamu i jego podstawowych wartości.
Warta wspomnienia jest również kwestia sporów majątkowych związanych z roszczeniami morskimi, która to regulują już poszczególne umowy międzynarodowe. Strony sporu maja do wyboru poddanie sprawy pod rozstrzygniecie:
państwowych sadów gospodarczych lub cywilnych
sadów polubownych, czyli niepaństwowych instytucji, których zadaniem jest orzekanie w sporach o charakterze majątkowym
Jeśli wybrana zostanie druga procedura, spór może być rozstrzygnięty przez dwa rodzaje sądów polubownych:
1. Sądy polubowne ad hoc, które powoływane są wyłącznie do rozstrzygnięcia konkretnego sporu i powstają w drodze szczególnej umowy stron. W przypadku braku postanowień umownych, stosuje się przepisy ogólne odnoszące się do sądownictwa polubownego – najczęściej stosuje się regulaminy stosowane w międzynarodowych procesach arbitrażowych ( np. Regulaminem Arbitrażowym Europejskiej Komisji Gospodarczej ONZ z 1963 r)
2. Stałe Sądy polubowne, które działają na podstawie posiadanego statutu organizacyjnego i regulaminu postępowania. Oddając się orzecznictwu takiego sądu, strony akceptują zwykle postanowienia jego statutu oraz regulaminu określającego tryb postępowania.
W Polsce działają m.in.:
- Międzynarodowy Sąd Arbitrażowy dla Żeglugi Morskiej i Śródlądowej w Gdyni
- Sąd Arbitrażowy przy Krajowej Izbie Gospodarczej w Warszawie
W innych państwach są to m.in.:
- Morska Izba arbitrażowa w Paryżu
- Morski Sąd Polubowny w Hamburgu
- Arbitraż Lloyda w Londynie
- Morska Komisja arbitrażowa Japońskiej Komisji Żeglugowej
Źródło mapy: Planiglobe / Wikimedia Commons